INTERVISTON: ELIDA DOMI
Keni vetëm pak kohë që keni dalë me një libër të ri. Një dialog me një gjeni të letrave, që kërkon guxim ta ndërmarrësh si hap, por ju e bëtë fakt të kryer. Cilat ishin vështirësitë dhe kënaqësitë dhe si është pritur libri?
Alda Bardhyli: Ismail Kadare është një nga shkrimtarët më të rëndësishëm të gjallë të këtij shekulli. Është fat për kulturën e gjuhën shqipe që ka një autor të këtij kalibri, i cili e ka futur herët kulturën shqipe në hartën e kulturave dominuese botërore. Ideja e këtij libri ka nisur herët, që në vitin 2017, për të ardhur për lexuesin në 85-vjetorin e tij të lindjes. Sigurisht që nuk ka qenë një proces i lehtë për të ndërtuar përmes një dialogu jetën e një klasiku të madh. Por besimi, që është shumë i vështirë për t’u krijuar mes dy njerëzve, në rastin tonë u krijua menjëherë dhe kjo e bëri më të lehtë bisedën.
Ka qenë një përvojë e jashtëzakonshme për mua realizimi i këtij libri, të shihja nga afër laboratorin krijues të një shkrimtari, që është përfaqësues i ndërgjegjes sonë kombëtare, të shihja raportin e tij me tekstin, procesin e punës, apo shumë koncepte mbi historinë, identitetin, gjuhën dhe kulturën. Mendoj se “Kohë për rrëfim” do të jetë një lëndë e mirë për të gjithë studiuesit, të cilët më vonë do të merren me veprën dhe jetën e shkrimtarit.
Çfarë do të veçonit nga këto takime?
Alda Bardhyli: Bisedat për artin, kishin një dimension tjetër gjatë rrëfimeve. Edhe portreti i tij ishte ndryshe kur fliste për letërsinë.
Një thënie e shkrimtarit për gratë në letërsi do të ngjallte diskutime në rrjet lidhur me feminizmin. “Në letërsi më kanë tërhequr femrat problematike…”, thoshte ai. Kritikat kanë qenë jo vetëm ndaj shkrimtarit, por edhe ndaj jush, që nuk mbështeti parimet e feminizmit?
Alda Bardhyli: Ka një zhvendosje nga teksti dhe konteksti në të cilën është thënë ajo shprehje e artikuluar nga shkrimtari. Morali është një element ndërtues, jo vetëm frenues dhe feminizmi nuk e kapërcen atë, veçse sjell thyerje të reja të linjës demarkative.
Pyetjet e mia kërkojnë të kuptojnë diçka më tepër mbi këtë tablo, por nuk janë definitive. Ato paraqiten të tilla për të hapur debat, për të provokuar dhe është absurde të jetë ndryshe, kur dihet se jo vetëm në letërsi, por dhe në jetën e vet personale, Kadare ka qenë një njeri i pasionit dhe dashurisë, i flirtit a ndoshta dhe i çmendurisë për një grua apo disa, për të cilat ai jo pak ka shkruar.
Nga ana tjetër, pohimi i tij se ai nuk ka qenë i interesuar për “gra të mira”, duke pasur parasysh konceptin e sociorealizmit për gruan, tregon jo vetëm sfidën e tij ndaj sistemit, por dhe se në kërkimin e tij jetësor dhe estetik ai e di se gratë problematike sjellin ndryshimin, janë potenciale që me sjelljen e tyre transformojnë perceptimin dhe kuotat.
Më vjen mirë që kjo bisedë për personazhet gra në letërsi provokoi një debat për lirinë e gruas, debat që vazhdon sot me forma më pak radikale, institucionale dhe morale. Ajo çfarë më befason është kërkesa për t’i zgjidhur problemet e feminizmit me letërsinë e Kadaresë. Nuk është detyrë e një kritiku t’i kërkojë një shkrimtari se çfarë duhet të bëjë me gratë e tij romaneske, as t’i karakterizojë marrëdhëniet e tij me kuotat e sotme të modernitetit. Flober e dënoi me helm Ema Bovarinë, disa herë, dhe tha se ai ishte vetë Ema… Tolstoi e çoi Anën e tij në rrotat e trenit. Bota e kritikës letrare ende nuk i ka qortuar, por ka gjetur horizont të mjaftueshëm për t’i kuptuar. Një vepër matet nga uniteti i saj. Mund të thuash më pëlqen, ose nuk më pëlqen, por nuk mund t’i kërkosh të zgjidhë probleme, të cilat kapërcejnë kufijtë e një krijimi artistik.
Si do t’i përshkruanit gratë në letërsinë e Kadaresë?
Alda Bardhyli: Personazhet gra të Ismail Kadaresë karakterizohen nga një fluiditet i jashtëzakonshëm. Ana Krasniqi te “Dimri i Madh”, Zana te “Dimri i madh”…
Veprimi i Zanës mbetet enigmatik… revolta instiktive, ndërsa Besniku humb toruan midis rokadave të drejtimeve të sistemeve, dhe Zana që bie në kraharor të “armikut të klasës”, për të treguar, ndër të tjera, se ngrohtësia dhe dashuria është primare në krahasim me principet sistemike të sistemeve…
Gratë romaneske të Ismailit flasin pak, por ato e çojnë në vend erosin e qytetit që bartin në mënyrë feministe te vetja. Kanë një pavarësi të brendshme për të përmbushur dëshirën ashtu si e kuptojnë.
Ka dhe personazhe gra të shpërdoruara nga Sigurimi, viktima në letërsinë e tij. Apo personazhi që thërrmohet heshtur, si te “Nata me Hënë”.
Romanet e Ismailit kanë gra që dashurojnë jashtë familjes patriarkale. Ia lejojnë vetes me dinjitet të përmbushin ndjenjën kur ajo i thërret.
Në këtë pikë ato e kanë befasuar lexuesin dhe kanë mbetur, për çudi, edhe sot të dashura në kujtesën e tij.
Ndërsa gratë e Kadaresë janë si brymë në shtrat mëngjesi, të pakapshme, dhe e djegin patriarkalen kur ua ndien.
Ju donit të bëheshit shkrimtare kur ishit fëmijë?
Alda Bardhyli: Po, kjo ka qenë ëndrra ime. Kam qenë një lexuese shumë e mirë. Mendoja se leximi ishte një zbulim i jashtëzakonshëm, fakti që mund të njihje përmes rreshtash botën njerëzore. Më pas nisa të shkruaja.
Çfarë ndodhi më pas?
Alda Bardhyli: Ndodhi pak a shumë ajo që thotë Virginia Woolf te “Një dhomë më vete”.
Megjithatë, ju keni shkruar libra e pse jo letërsi. Ju jeni autore e disa librave të një forme autobiografie dhe me autorë e personazhe të njohur. Kjo qasje juaja ndaj kësaj forme rrëfimi, ku e ka burimin?
Alda Bardhyli: Më ka tërhequr herët kjo formë rrëfimi. Ka qenë një kohë në jetën time, ku isha e tërhequr nga leximi i librave biografikë, apo bashkëbisedimeve të kësaj natyre. E gjithë fëmijëria ime kaloi duke shfletuar një album të jetës së Aleksandër Moisiut, duke përfytyruar atë çfarë ndodhte përtej perdes së zezë të një skene, apo teatrot e Vjenës. Më pëlqen të shpluhuros jetët e të tjerëve, t’i kthej ato në gjuhë, në gjuhë që trajtojnë ide dhe kërkojnë të thonë diçka.
Jetën e cilit personazh tjetër shqiptar do të donit të shkruanit?
Alda Bardhyli: Historia e grave me kontribute në jetën historike të këtij vendi vijon të jetë e padukshme. Jetët e tyre do të doja të shkruaja.
Lexuesi ju ka ndjekur përmes librave dhe aktiviteteve me në fokus librin, duket sikur jetën tuaj private nuk doni ta zbuloni?
Alda Bardhyli: Interesat e mia kanë qenë herët të lidhura me librin në forma të ndryshme. Asgjë tjetër nuk ka qenë më e rëndësishme se ky raport.
Alda Bardhylin e ka rrëmbyer krijimi letrar apo magjia e krijuesve të tjerë shqiptarë?
Alda Bardhyli: Libri për mua është një mision. Evidentimi, promovimi i kulturës sonë kombëtare, i së bukurës që më shfaqet shpesh në lexime, është një detyrë që e kam bërë më herët se të merrja këtë detyrë.
Cilat janë vështirësitë e shumëzimit të një letërsie individuale dhe më tej, kombëtare, duke qenë se drejtoni një institucion kyç të librit?
Alda Bardhyli: Hapja e Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit është një lajm i mirë për botën e librit në vend. Si një institucion i ri, QKLL-ja përballet me një sërë sfidash, por roli i saj është promovimi i letërsisë së mirë kombëtare, hartimi i strategjive që do t’i jepnin më shumë zë librit dhe autorit shqiptar në skenën ndërkombëtare, nxitja e leximit si një prioritet kombëtar, dhënia e një statusi për autorin shqiptar, dhe rregullimi i kuadrit ligjor për sa i përket librit në territorin e Shqipërisë. Në politikat e saj, QKLL-ja i quan të rëndësishëm të rinjtë, duke i mbështetur në një sërë iniciativash që synojnë botimin, promovimin dhe dhënien e një zëri në jetën publike.
Kthimi i librit në një domen të rëndësishëm në jetën publike në vend, përmes debateve apo diskutimeve për të, mendoj se është një element i rëndësishëm. Shoqëritë që flasin përmes librit janë shoqëri avangardë, pasi libri mbetet e vetmja liri që na çon tek edukimi dhe vazhdimësia.
Marsin ju e kishit shpallur Muajin e Letërsisë së Gruas. Fakti që nuk ka një muaj të letërsisë së burrave tregon se sa të diskriminuara mbeten ende gratë në letërsi. Ka lidhje me këtë mendim nisma juaj?
Alda Bardhyli: Historia e letërsisë shqipe është e dominuar nga burrat, ndoshta dhe për vetë kontekstin kohor, në të cilën është zhvilluar pjesa më e madhe e kësaj letërsie. Kam parasysh këtu sociorealizmin, një periudhë më shumë se 40-vjeçare. Zëri i gruas në letërsinë shqipe nuk ka qenë i fuqishëm, dominues deri në fillim të viteve ‘80. Pavarësisht konteksteve të reja sociale e politike në të cilat ndodhemi, mungesa e një historie të gruas në letërsi, ka bërë që ky zë të vijojë të jetë jo shumë dominant edhe sot.
Një ditë po vëzhgoja emrat e rrugëve të vendosura në lagje të ndryshme, jo vetëm në kryeqytet, por edhe në qytete të tjera të vendit. Është e vështirë të lexosh emrin e një gruaje. Gratë nuk kanë qenë të afta vetëm si shkrimtare, ato kanë pasur suksese edhe në shkencë, albanologji, arsim. Megjithatë, ato vazhdojnë të jenë të fshehura nga historia.
Mendoni se sot ka më shumë letërsi cilësore në qarkullim apo lexuesi është më sipërfaqësor krahasuar me vitet ’70 – ’80, jo vetëm në Shqipëri?
Alda Bardhyli: Letërsia shqipe e viteve të fundit është përshkruar nga arritje cilësore në prozë dhe poezi. Pothuajse të gjithë emrat e njohur në letërsinë shqipe, pas viteve ‘90, kanë qenë prodhimtarë me disa libra. Ka pasur dukshëm dhe emra të rinj në gjini të ndryshme të letërsisë, të cilët kanë sjellë prirje e lëndë të mirë për lexuesin.
Për sa i përket lexuesit, mendoj se kjo është sfida jo vetëm e institucioneve që merren me librin, por dhe e jona si shoqëri, rritja e lexuesve dhe orientimi i tyre drejt librit të mirë.
Cili është mendimi juaj për nivelin e kritikës sot dhe a ka ardhur koha për një media të shkruar të mendimit profesional për art dhe kulturë, në nivel institucioni?
Alda Bardhyli: Institucioni i kritikës letrare, nëse mund të quajmë kështu atë traditë të trashëguar nga sociorealizmi, ishte një model në shërbim të ideologjisë së kohës. Por, përtej këtij misioni, një pjesë e kontekstit të tij është trashëguar te modele të kritikës sot, të cilat janë të dominuara më shumë nga qasjet pozitive dhe te kontekstet njerëzore, se te teksti. Një kritikë, e cila krijon raporte të ngushta me tekstin, është ajo që mungon sot. Por ky është një proces që me kohë do të lindë, por ajo çfarë është e rëndësishme, është të nxisim dëshirën për edukim të talenteve letrare, të motivojmë studimin e sa më shumë të rinjve në shkenca të kritikës, në universitete të mira ndërkombëtare, përmes bursave të posaçme nga shteti, për të sjellë më pas modele që do të elaboronin kritikën tonë.
REVISTA TIME
