Shkruan: Prof. Dr. Metin Izeti
Lev Shestov, një nga mendimtarët më enigmatikë dhe revoltues të shekullit
XX, na fton në një udhëtim filozofik të rrallë: udhëtimin e shpirtit për të shpëtuar nga burgu i ekzistencës. Në veprën e tij “Shpirti dhe Ekzistenca”, Shestov ndan radikalizmin e tij në dy pole të pakundërshtueshme: Jeruzalemin dhe Athinën. Jeruzalemi simbolizon botën e shpirtit, të besimit, të çastit profetik dhe të lirisë absolute; Athina përfaqëson botën e arsyes, të logjikës, të domosdoshmërisë dhe të sistemit. Kj ndarje nuk është ndarje historike apo kulturale, por, një ndarje ekzistenciale, një copëtim në thelbin e vetëdijes njerëzore. Shestov na paralajmëron: zgjedhja nuk është midis dy rrugëve të një bote, por midis dy botëve të ndryshme.
Në hyrjen e librit, Shestov e quan Parmenidin “të lidhur”. Ky imazh është shumëpërfaqësues: edhe mendimtari më i madh, edhe ai që zbulon “të vërtetën” më të thellë, është i lidhur me pranga të padukshme. Prangat janë ato të domosdoshmërisë logjike, të parimeve të pamohueshme, të “ligjeve” të ekzistencës që filozofia, nga Aristoteli e tutje, ka adhuruar. Shestov citon Aristotelin: “Domosdoshmëria nuk dëgjon bindjet.” Këtu gjendet themeli i të gjithë racionalizmit: ekzistenca është një urdhër i palëkundshëm, një mekanizëm ku çdo gjë ndodh sipas një domosdoshmërie të pashmangshme. Edhe Zoti, në këtë kuptim, i vendos ligjet dhe Ai vetë kërkon nënshtrimin ndaj këtyre ligjeve. Kjo është “parere” (përulja), gjendja njerëzore themelore: ne jemi të dënuar të përulemi para asaj që “është” dhe asaj që “duhet” të jetë.
Për Shestov, ky parim është burimi i të gjithë tragjedisë shpirtërore. Ai e detekton te Spinoza, ku edhe Zoti vepron sipas domosdoshmërisë së natyrës së vet; tek Hegeli, ku historia është një proces i domosdoshëm logjik; madje edhe në teologjinë racionale, ku besimi kërkon të justifikohet nga arsyeja. Në këtë botë, shpirti është i mbyllur, i shtypur nga pesha e “së vërtetës së përhershme”. “Sokrati u helmos” dhe “qeni i tërbuar u helmos” janë, në këtë kuptim, dy të vërteta të përhershme, të dyja të njëjta në sytë e Domosdoshmërisë së verbër. Por a është kjo e vërtetë? A është e vërtetë që shpirti njerëzor duhet ta pranojë si të pashmangshme dhe të përhershme faktin që drejtësia të shtypet, që i miri të vuajë? Për Shestov, këtu fillon rebelimi.
Kundër kësaj robërie, Shestov ngre revoltin e shpirtit. Ai kthen vështrimin tek Platoni, por jo Platonin e sistemeve, por Platonin e dëshpëruar dhe kërkues. Në “Fedonin”, Platoni thotë se filozofia është “një ushtrim për vdekje”. Shestov e interpreton këtë jo si një dëshirë për shkatërrim, por si një dëshirë për çlirim. “Ushtrimi për vdekje” është përpjekja për të vdekur ndaj botës së domosdoshmërisë, ndaj syve të trupit që shesin vetëm skenat e burgut. Është përpjekja për të fituar “sy të shpirtit”, një lloj të ndjenjës që sheh përtej ligjeve dhe parimeve.
Ky çlirim nuk vjen nga arsyeja, por nga besimi. Dhe këtu Shestov bën një dallim thelbësor: besimi nuk është një “mendim i dobët” që pret verifikim nga shkenca; as nuk është një parim moral. Besimi është një “akt i lirisë”, një kërkesë e pamohueshme e shpirtit për të pranuar të pamundurën. Ai citon Luteron: “Sola fide” – Vetëm me besim. Kjo nuk është dogmë fetare, por një parim ekzistencial: shpirti, kur arrin në cepin më të errët të ekzistencës, kur përballet me absurdin dhe dhembshurinë, nuk thërret për një shpjegim logjik, por për një mrekulli. Ai thërret për të pamundurën. Për Shestov, Zoti i Biblës, Zoti i Abrahamit, Isakut dhe Jakobit, nuk është Zoti i filozofëve (Zoti i Spinozës ose i Leibniz-it), një parim logjik i përsosur. Ai është Zoti që mund të bëjë çdo gjë, që mund ta kthejë të kaluën, ta anulojë dënimin, ta ringjallë të vdekurin. Ai është Zoti i “mrekullisë”, e cila përfaqëson pikërisht pushtetin mbi domosdoshmërinë.
Pjesa më e mprehtë e veprës së Shestovit është kritika e pamëshirshme ndaj filozofëve që kanë ndërtuar burgun e arsyes. Aristoteli është për të “prifti i parë” i kishës së Domosdoshmërisë. Metafizika e Aristotelit është një himn për rendin e domosdoshëm, ku çdo gjë ka vendin e vet dhe ku lëvizja drejt Perfeksionit është e pashmangshme. Edhe etika e tij është etika e “mesit të artë”, e kufirit, e “sofrosine” – pra, e pranimit të kufijve të ekzistencës. “Duhet ndaluar”, thotë Aristoteli. Shestov kundërshton: pse duhet ndaluar? Pse shpirti duhet të pranojë kufijtë? A nuk është kjo një formë vdekjeje?
Më tej vjen Spinoza, i cili për Shestov përfaqëson kulmin e këtij racionalizmi të ftohtë. Në “Etikën” e Spinozës, çdo gjë ndodh me domosdoshmëri. Liria është vetëm njohja e kësaj domosdoshmërie. Shpirti, duke u pasqyruar në “syrin e përhershëm” të domosdoshmërisë, gjen paqe (acquiescentia in se ipso). Por për Shestov, kjo paqe është paqja e gurit. Është pranimi i vdekjes shpirtërore. Spinoza e redukton njerëzoren në një pikë gjeometrike në univers, duke e zhdukur çdo tragjedi, çdo dëshirë për çlirim. Shestov e quan këtë “gur të ndërgjegjshëm” – një qenie që mendon, por që e ka humbur çdo gjallëri, çdo mundësi për revoltë.
Në thelbin e filozofisë së Shestovit qëndron një kuptim i thellë tragjik i ekzistencës. Jeta nuk është një problem që pret një zgjidhje logjike; ajo është një mister, një konflikt i pashlyeshëm. Njeriu ndeshet me dhimbjen, me padrejtësinë, me absurdin e vdekjes. Arsyeja, në përpjekjen e saj për ta kuptuar dhe sistematizuar botën, shndërron këtë mister në një mekanizëm, duke e zhdukur thelbin e tij tragjik. Ajo thotë: “kështu është dhe kështu duhet të jetë”. Shpirti, përkundrazi, bërtet: “pse duhet të jetë kështu? Unë nuk e pranoj!”
Pikërisht në këtë “nuk e pranoj” qëndron mundësia për çlirim. Shestov nuk ofron një sistem, një rrugë të sigurt. Ai ofron një luftë. Filozofia e vërtetë për të nuk është spekulim, por “apokalipsë” – një shpërthim i shpirtit që shkatërron të gjitha strukturat e gatshme të mendimit. Ai kërkon ndihmë te profetët e Biblës, te Dostojevski (veçanërisht në “Shënime nga nëntoka”), te Kirkegardi, te Paskali. Të gjithë ata janë “rebelët e shpirtit”, ata që kanë parë terrin e ekzistencës dhe kanë refuzuar të gjejnë paqe në arsye.
Në fund, Shestov na paraqet një zgjedhje ekzistenciale të mprehtë: Jeruzalemi apo Athina? Athina ofron qetësi, rend, kuptim, siguri. Ajo ofron “të vërtetën” si diçka të përhershme dhe të pamohueshme. Por çmimi i kësaj sigurie është shpirti vetë. Shpirti bëhet një funksion i arsyes, një pasqyrim i rendit universal.
Jeruzalemi, nga ana tjetër, ofron luftë, pasiguri, ankth, por edhe liri. Liri absolute. Liri për të besuar në të pamundurën, për të shpresuar kundër të gjitha shpresave, për të kërkuar drejtësi atje ku ligjet thonë se nuk ka. Jeruzalemi është vendi i profetit që bërtet në shkretëtirë, i Jezusit, i njeriu që ngre zërin e vet kundër qiellit dhe tokës.
Shestov e di se zgjedhja e Jeruzalemit është “pamendësi” nga këndvështrimi i Athinës. Ajo është “absurd”. Por pikërisht në këtë absurd qëndron vlera e saj. Sepse vetëm duke pranuar absurditetin e kërkimit të lirisë absolute, shpirti mund të shpëtojë nga absurditeti i burgut të domosdoshmërisë.
Lev Shestov nuk na lë me një përgjigje, por me një pyetje flakëruese: a jemi të gatshëm të heqim prangat e mendimit tonë? A jemi të gatshëm të braktisim sigurinë e “të vërtetave të përhershme” për të përballur tmerrin dhe mrekullinë e lirisë shpirtërore?
Në një kohë kur racionalizmi teknokratik dhe sistemet shoqërore duket se kanë zgjidhur (ose kanë shtypur) të gjitha misteret, fjalët e Shestovit vijnë si një thirrje alarmante. Ai na kujton se në thellësi të shpirtit tonë ekziston ende një kërkesë për diçka më shumë se kuptim – për shpëtim. Dhe ky shpëtim nuk mund të vijë nga sistemi, nga logjika, nga ligjet. Ai mund të vijë vetëm nga një kthesë radikale, nga një besim që guxon të shikojë në fytyrë absurdin dhe të thotë: “dhe megjithatë”.
“Shpirti dhe Ekzistenca” nuk është një libër për t’u lexuar me qetësi. Ai është një provokim, një sulm ndaj komoditetit tonë mendor. Ai na sfidon të vendosim: a do të qëndrojmë në Athinë, në hijen e retorikës së saj, duke diskutuar për të përhershmen? Apo do të nxjerrim hapat në shkretëtirën e Jeruzalemit, duke e ditur se atje na pret vetëm zëri ynë dhe, ndoshta, zëri i Perëndisë që flet me atë që nuk ekziston sipas ligjeve?
Në këtë zgjedhje, ekziston e gjitha tragjedia dhe e gjitha madhështia e ekzistencës njerëzore. Shestov, rebel i vetmuar, na mbetet si një dëshmitar i padëshiruar, por i domosdoshëm, i kësaj beteje të përjetshme të shpirtit për të qenë i lirë, edhe nëse çmimi i lirisë është vetmia dhe ikja nga gjithçka që e quajmë “realitet”.
