Shkruan: Prof. Dr. Metin Izeti
Wael B. Hallaq, studiues palestinezo-kanadez i ligjit islam dhe i teorisë politike, në veprën e tij themelore “The Impossible State: Islam, Politics, and Modernity’s Moral Predicament” (2013), ofron shumë më tepër se një analizë të politikës islamike. Ai paraqet një kritikë filozofike rrënjësore, jo vetëm ndaj projekteve të shteteve të ashtuquajtura “islame”, por ndaj vetë themeleve etike dhe politike të modernitetit perëndimor dhe të shtetit-komb liberal. Hallaq, me një thellësi historike dhe filozofike të rrallë, sfidon paragjykimet më të thella të epokës sonë, duke e paraqitur shtetin modern si një strukturë thelbësisht të papajtueshme me çdo projekt vërtet etik, përfshirë atë të traditës islamike. Kjo punë e vendos atë si një nga mendimtarët më radikalë dhe më të rëndësishëm të kritikës së modernitetit në shekullin 21, duke e lidhur debatin për Islamin me një krizë shumë më të gjerë globale morale.
Hallaq nuk e trajton shtetin modern si një entitet të dhënë apo neutral, por si produktin historik dhe filozofik të një serie zhvendosjesh themelore që kanë krijuar një “varfëri morale” strukturore.
Pika e parë e kësaj anatomie është doktrina e sovranitetit. Në Traditën Islamike (dhe në shumë tradita para-moderne) burimi i autoritetit ligjor dhe politik ishte transcendental—Zoti, Natyra, ose një rend hyjnor. Ligji (Sheriati) ishte një manifestim i një urdhëri moral të lartë, të zbuluar dhe i interpretuar vazhdimisht nga dijetarët. Qëllimi ishte të përshtatesh me atë urdhër etik. Në Modernitet, sovraniteti u vendos tek njeriu—si individ (në teorinë kontraktuale) ose si popull/nacion (në republikanizmin modern). Ky është një “akt i vullnetit të lirë” themelues, jo i bindur ndaj asnjë autoriteti të jashtëm. Si pasojë, ligji bëhet pozitivist: ai është vetëm ajo çfarë shteti (si përfaqësues i vullnetit sovran) thotë se është. Hallaq argumenton se kjo e bën ligjin arbitrar dhe të lëkundshëm, të varur nga lufta për pushtet dhe ndryshimet e opinionit publik, pa asnjë kornizë të qëndrueshme etike për ta gjykuar ose kufizuar. Shteti modern është, në thelb, autolegjitimues.
Shteti liberal modern e ngre individin e izoluar, racional dhe autonom në qendër të skenës sociale dhe politike. Ky individ është bartësi i të drejtave dhe agjenti kryesor. Ky “individualizëm absolut” shpërbën lidhjet organike komunitare dhe marrëdhëniet e ndërgjegjshme të ndërsjellësisë (birr, ihsan, takva) që formonin bazën e rendit social tradicional. Ai zëvendëson etikën e kujdesit dhe përgjegjësisë reciproke me një etikë konkurruese të të drejtave dhe intereseve personale. Komuniteti (Ummet) zvogëlohet në një shoqëri civile të përbërë nga atom të izoluar, të cilët ndërveprojnë përmes mekanizmave formale të tregut dhe shtetit. Ky është një shpërthim i hapësirës etike.
Shteti modern, sipas Weberit të interpretuar nga Hallaq, është një mekanizëm që monopolizon dhunën “legjitime” dhe e ushtron atë përmes një aparati burokratik gjithëpërfshirës, të racionalizuar dhe të çnjerëzuar. Hallaq përshkruan sistemin tradicional të Sheriatit si një rrjet të shpërndarë pushteti dhe autoriteti, ku gjyqtarët (kadi), dijetarët (ulema), interpretuesit fetar (mufti), dhe institucionet civile (sindikatë, vakëfe) kishin rol të pavarur dhe të ndërlidhur. Pushteti nuk ishte i qendërzuar. Kjo shpërndarje ishte një mbrojtje kundër arbitraritetit, duke e lidhur autoritetin me përgjegjësi morale të drejtpërdrejta ndaj komunitetit.
Burokracia moderne është “këputje” në parim. Ajo vepron sipas rregullave të padiskutueshme, procedurave dhe hierarkisë, duke eliminuar vendimet personale të bazuar në drejtësi, mëshirë ose kontekst (parime qendrore në traditën juridike islamike). Shteti, përmes kësaj makine, bëhet një forcë e largët, e pakapshme dhe potencialisht shtypëse, e pamjaftueshme për të kultivuar virtyte shoqërore.
Për të kuptuar papajtueshmërinë, Hallaq kërkon të rilexojë kuptimin e vërtetë historik të Sheriatit, duke e çliruar atë nga interpretimet moderne, nacionaliste dhe fundamentaliste.
Hallaq nxjerr në pah teorinë e “mekasidu’sh-Sheria (qëllimet e larta të Sheriatit)—mbrojtja e jetës, fesë, arsyes, pasurisë dhe familjes. Këto nuk ishin thjesht rregulla, por parime udhëheqëse për ndërtimin e një moraliteti publik. Arritja e këtyre qëllimeve nuk ishte detyrë e një aparati shtetëror, por e një komuniteti të gjallë, ku individët dhe grupet ishin të ndërlidhura nga detyra etike.
Shtylla kyçe e këtij sistemi ishte dijetari (alim, shumës ulema). Hallaq thekson se ulama’ja nuk ishin nëpunës shtetërorë. Ata ishin produkt i komunitetit, të financuar shpesh nga donacione private (vakëf), dhe shërbenin si kujdestarë të traditës dhe kritikë të pushtetit politik. Autoriteti i tyre rrjedhte nga dija, devotshmëria dhe integriteti moral, jo nga dekrete shtetërore. Kjo “pavarësi e fushës morale” ishte mbrojtje kundër abuzimit të pushtetit. Kur sundimtari (sulltani, kalifi) shkëputej nga parimet etike, ulema’ja mund të refuzonin legjitmimin e tij.
Hallaq nuk e idealizon traditën si një parajsë statike. Ai e përshkruan atë si një sistem dinamik, ku konsultimi (shura), përpjekja për interpretim (ixhtihad), dhe konsensusi i dijetarëve (ixhma) siguronin një përshtatje të vazhdueshme, por gjithnjë brenda kornizës së mekasid’it. Rendi politik nuk ishte një “shtet” në kuptimin modern, por një governance e decentralizuar, ku fusha juridiko-morale (Sheriati) ishte supreme ndaj fushës politike (sulltanati).
Teza e shtetit të pamundur:
Papajtueshmëria themelore
Këtu arrin kulmin argumenti i Hallaq. Çdo përpjekje për të krijuar një “Shtet Islam” duke përdorur mjetet dhe institucionet e shtetit modern është një kontradiktë në terma, një projekt i pamundur. Kur një lëvizje politike (si, p.sh., islamistët) fiton pushtetin në një shtet modern ekzistues (me kufijtë e tij, burokracinë, ushtrinë, sistemin parlamentar), ajo duhet të luajë sipas rregullave të shtetit modern për të qëndruar në pushtet.
Sheriati, nëse “zbatohet” nga ky aparat, ndryshon natyrën thelbësore. Ai nuk është më ligj i transhendentë, i interpretuar në mënyrë të pavarur nga dijetarët, por bëhet ligj pozitiv i shtetit. Ai buron nga vullneti i parlamentit ose i këshillit të ulemave të emëruar nga shteti. Sovraniteti kthehet në mënyrë maskuese tek shteti, duke e shpronësuar Zotin nga roli i tij sovran. Shteti bëhet burimi i ligjit, jo zbatuesi i tij.
Ulema’ja bëhen nëpunës shtetërorë dhe institucioni i pavarur i ulemës shkatërrohet. Dijetarët janë ose të shtetësuar (si në Iran ose Arabinë Saudite), duke u bërë pajtues të politikave shtetërore, ose të margjinalizuar. Kjo e zhduk pikërisht atë kontrollin moral të pavarur që ishte thelbi i sistemit tradicional.
Projekti i “Shtetit Islam” nuk prodhon një rend etik, por një shtet modern autoritar me një retorikë fetare. Ai trashëgon të gjitha tiparet e shtetit modern që Hallaq kritikon: monopoli i dhunës, burokracia e çnjerëzuar, pozitivizmi ligjor dhe shpërbërja komunitare. Mungesa e institucioneve të pavarura morale e bën atë edhe më të rrezikshëm, sepse e përdor retorikën e shenjtë për të legjitimuar praktikat e tij shtetërore. “Shtetet Islamike”, në këtë kuptim, janë produkte tipike të modernitetit, jo alternativa për të. Ata janë dështime jo për shkak të “papërsosshmërisë së Islamit”, por për shkak të papajtueshmërisë së brendshme midis formës së shtetit modern dhe kërkesave të çdo projekti vërtet etik.
Hallaq nuk kujton kalifatin si një model të përsosur. Ai e shqyrton atë historikisht, duke treguar se edhe aty kishte tensione midis idealit të sundimit etik dhe realiteteve të pushtetit politik. Megjithatë, ai argumenton se struktura e decentralizuar e autoritetit në ligj (Sheriati) dhe prania e një klase të pavarur dijetarësh pengonte që pushteti politik të bëhej totalitar në mënyrën moderne. Sot, “rikthimi i kalifatit” nën kuadrin e një shteti-nacional modern është një oksimoron; është përdorim i një forme historike të kuptuar keq për të mbuluar një realitet politik modern.
Puna e Hallaq shpërtheu debatin e ngushtë rreth “sekularizmit vs. teokracisë” duke e vënë në qendër krizën morale të modernitetit global. Megjithëse Hallaq fillon nga tradita islamike, kritika e tij është universale. Apo shteti liberal, social-demokrat, ose nacionalist është në gjendje më të mirë për të arritur qëllime të larta etike? Hallaq do të thoshte “jo”, sepse të gjithë ata ndajnë themelet e njëjta moderne: sovranitetin human, pozitivizmin ligjor, burokracinë dhe individualizmin. Problemi është forma e shtetit në vetvete. Kjo e bën punën e tij të rëndësishme për çdo kritikë të majtë, ekologjike, komunitariste ose post-koloniale të shtetit modern dhe të globalizimit.
Hallaq nuk ofron një “zgjidhje” të gatshme politike. Pika e tij është që ne kemi nevojë për një imagjinatë politike krejtësisht të re, që të dalë nga paragjykimi i shtetit-komb si forma unike e organizimit politik. Ai flet për nevojën për të rimenduar etiken si themel të rendit shoqëror, për të rikthyer një kuptim të thellë të komunitetit në kuadër të hapësirës së lidhjeve etike, dhe për të rivlerësuar dijen tradicionale. Kjo nuk do të thotë “kthim në të shkuarën”, por një rilexim, i bazuar më shumë në etikën e kujdesit dhe përgjegjësisë sesa në etikën e të drejtave dhe të drejtësisë formale.
Hallaq dialogon në mënyrë të padukshme me traditat kritike të Perëndimit. Kritika e tij ndaj burokracisë dhe “kafazit të hekurt” kujton Max Weberin dhe Theodor Adornon. Theksi në varfërinë morale dhe rrjedhshmërinë lidhet me diagnozën e Zygmunt Bauman për “modernitetin e lëngshëm”. Refuzimi i tij ndaj individualizmit radikal i përgjigjet kritikave komunitariste (si të Alasdair MacIntyre). Megjithatë, Hallaq e bën këtë kritikë nga një perspektivë jo-europiane dhe e thellon duke paraqitur një sistem alternativ kompleks etiko-juridik (Sheriatin) që nuk mund të reduktohet në “ligjin fetar”.
Vepra e Wael B. Hallaq përfaqëson një sfidë filozofike të rrallë. Ajo nuk ofron reçeta politike, por detyron lexuesin të reflektojë thellë mbi muret e padukshme që kufizojnë imagjinatën tonë politike. Duke shpalosur papajtueshmërinë thelbësore midis paradigmës moderne të shtetit-komb dhe kërkesave të çdo projekti etik koherent, ai nuk thotë vetëm se “Shteti Islam është i pamundur”. Ai në mënyrë implicite thotë se çdo shtet që pretendon të jetë mbështetës i një urdhëri të vërtetë moral përballet me këtë paradoks.
Në një botë të përballur me krizat ekzistenciale të ndryshimit klimatik, pabarazisë globale, shpërbërjes sociale dhe ankthit ekzistencial, pyetja e Hallaq-ut është më e rëndësishme se kurrë: A është struktura jonë politike themelore, shteti-komb sovran dhe liberal, e aftë për t’u përballur me këto sfida në mënyrë etike, apo është ajo vetë pjesë e problemit? Duke e kthyer vëmendjen nga “kush qeveris” te “si qeveriset dhe me çfarë qëllimi moral”, Hallaq hap një rrugë të vështirë, por të domosdoshme reflektimi për të ardhmen e politikës globale, duke shkuar përtej debateve të trasha të kohës sonë drejt një kritike shumë më të thellë dhe më urgjente të vetë themelit të botës sonë të përbashkët.
