Shkruan: Prof. Dr. Metin Izeti
Debati intelektual midis Fahreddin er-Raziut (v. 1210), kampionit të teologjisë racionale (Kelam) dhe filozofisë, dhe Naxhmuddin Daje (v. 1256), përfaqësuesit të shquar të pervojes sufike, përbën një moment thelbësor në historinë e mendimit islam. Kjo polemikë nuk ishte vetem një shkëmbim fjalësh, por një përballje e dy metodologjive themelore për arritjen e njohurisë së vërtetë hyjnore: rruga e arsyes (Akl) përkundrejt rrugës së përvojës (Dhevk).
I. Fahreddin er-Razi: Supremacia e Logjikës
Fahreddin er-Razi, një figurë enciklopedike e teologjisë esh’arite, besonte se mjeti kryesor për të vërtetuar besimin dhe për të kuptuar metafizikën ishte arsyeja dialektike (Nadhar). Përmes analizës logjike dhe debatit (Bahth), Razi synonte të mbronte parimet e Islamit nga filozofët dhe sektet e ndryshme, duke përdorur të njëjtat mjete të sofistikuara. Për Raziun, çështjet komplekse të atributeve të Zotit dhe krijimit duhet të shqyrtoheshin me saktësi absolute logjike (siç shfaqet në vepren e tij madhore si Mefatihul -Gajb). Ai ishte skeptik ndaj pretendimeve të Sufistëve për njohuri të drejtpërdrejtë, të cilat i konsideronte shpesh subjektive dhe të paarsyeshme.
II. Nexhmuddin Daje: Thirrja për nënshtrim sufik
Përgjigja vendimtare erdhi nga Naxhmuddin Daje nëpërmjet letrës së tij, duke sfiduar Fahreddin er-Raziun të braktiste thellimin në Kelam dhe të ndërmerrte Rrugën Sufike (Suluk). Argumenti qendror i Dajes ishte se arsyeja është thelbësisht e pamjaftueshme për të kapur të Vërtetën (Hakk).
Daje theksonte se arsyeja mund të të shpie vetëm në dijen teorike (Ilm), e cila sjell dyshim (Shekk) për shkak të natyrës së saj dialektike. Përkundrazi, njohja e vërtetë (Ma’rifet) vjen vetëm kur njeriu e dorëzon veten dhe pastron zemrën (Kalb) përmes stervitjes kuptimore (Rijada). Zemra, si pasqyrë e dritës hyjnore, duhet të jetë e pastër që të pranojë përjetimet (Dhevk) dhe dhuratat hyjnore (Varidat), të cilat sjellin bindjen e plotë (Jakin).
Thelbi i Teslimit (Nënshtrimit)
“Nënshtrimi Sufik” i referohet dorëzimit të plotë ndaj vullnetit të Zotit, pa u përpjekur ta analizosh atë përmes filtrave logjikë. Për Dajen, rruga e te derguarve ishte ajo e veprimit dhe pastrimit shpirtëror, dhe jo ajo e debatit filozofik. Kështu, ai e ftonte Raziun që të kalonte nga analiza e tekstit te përdorimi i tekstit si udhërrëfyes për transformimin e brendshëm.
Kjo polemikë, ndonëse fillimisht kontrastuese, kontribuoi në një sintezë të rëndësishme. Thuhet se Fahreddin er-Razi, në fund të jetës së tij, shprehu një lloj zhgënjimi me kufizimet e arsyetimit të pastër, duke gjetur ngushëllim më të madh në metodën e Kuranit dhe të pastrimit shpirtëror.
Në thelb, Razi përfaqësonte mbrojtjen e Islamit përmes te jashtmes (forma, ligji, arsyeja), ndërsa Daje përfaqësonte shpëtimin përmes brendësisë (shpirti, përvoja, morali). Biseda e tyre tregon se njohja e Zotit kërkon një ekuilibër mes dy metodave: arsyeja mund të vërtetojë ekzistencën e Zotit dhe të strukturojë besimin (duke ruajtur fundamentin), ndërsa intuita sufike ofron përjetimin personal dhe qetësinë e padiskutueshme shpirtërore që logjika e ftohtë nuk mund ta arrijë.
Ky debat mbetet një model se si mendimi islam u përpoq të harmonizojë intelektin me shpirtin në kërkimin e përsosmërisë fetare dhe njohëse.
