Ai ishte një nga organizatorët e aferës dramatike me Zonjën Stone, e cila përfshinte rrëmbimin e një misionareje protestante të quajtur Ellen Stone në 1901. Paratë e paguara si shpërblim u përdorën për blerjen e armëve për ata që luftuan për çlirimin e Maqedonisë. Ai gjithashtu mori pjesë në Revolucionin Xhonturk të vitit 1908, ndihmoi në shuarjen e kryengritjes konservatore në Kostandinopojë më 1909, mori pjesë në çlirimin e Maqedonisë nga sundimi osman në vitin 1912 dhe urdhëroi vrasjen e varhovistëve Boris Sarafov dhe Ivan Garvanov në 1907. U vra nga VMRO në vitin 1915.
Kjo është jeta e Jane Snadanskit, me pak fjalë. Data 18 maj 2022 do të shënojë 150 vjetorin e lindjes së një prej të paktëve – nëse jo të vetmit – revolucionarëve maqedonas, jeta e të cilit përmendet në një biografi zyrtare në anglisht (For Freedom and Perfection: The Life of Jane Sandanski, Journeyman, 1988 ). Dhe kjo nuk është për t’u habitur, duke pasur parasysh gjerësinë e pikëpamjeve të tij dhe shtrirjen e veprimeve të tij.
Ajo që është më e habitshme është fakti se Jane Sandanski nuk duket të jetë një person kontrovers. Në vitin 1949, Bullgaria i vuri emrin e tij një qyteti dhe nuk pranoi t’i dorëzonte eshtrat e tij Shkupit, siç kishte bërë me eshtrat e Goce Dellçevit. Nga ana e saj, Maqedonia e Veriut pretendon – megjithëse me gjysmë zemre – se Sandanski “luftoi kundër bullgarëve”. Sandanski ende nuk është gjetur në listën e gjatë të njerëzve të rëndësishëm për të cilët po debatojnë ashpër Sofja dhe Shkupi, si Goce Dellçev dhe Car Samuili nga Bullgaria. A keni menduar ndonjëherë pse?
Ekziston një shpjegim i thjeshtë që bëhet i dukshëm kur hedh një vështrim më të afërt në biografinë dhe pikëpamjet e Jane Sandanskit. Ai e filloi luftën si një vojvodë i zakonshëm maqedonas, por shpejt u ngjit në gradat dhe u bë udhëheqës i të njëjtit përmasa si Garibaldi. Mori pjesë në Kryengritjen e Ilindenit si kryetar i Qarkut Revolucionar të Serrës, në Revolucionin Xhonturk dhe si komandant ushtarak dhe si drejtues politik si drejtues i Partisë Federative Popullore, në Luftërat Ballkanike si çlirimtar i Banskos dhe Nevrokopit dhe u bashkua me ushtritë bullgare dhe greke në çlirimin e Selanikut. Ai ishte mik si me Enver Pashën, ashtu edhe me ekzarkun bullgar Jozefin I.
Megjithatë, aftësitë organizative dhe ushtarake të Sandanskit japin vetëm gjysmën e tablosë. Arsyeja e vërtetë e madhështisë së tij është fakti se ai ishte një vizionar. Ai e kuptoi shpejt dhe në vitin 1910 deklaroi se çështja maqedonase ishte çështje evropiane. Ai mbështeti në mënyrë aktive xhonturqit dhe përpjekjet e tyre për ta transformuar Perandorinë Osmane në një shtet modern, demokratik dhe – më e rëndësishmja – civil, i modeluar sipas modelit francez. Ai jo vetëm që luftoi për çlirimin dhe bashkimin e Maqedonisë, por edhe hapi rrugën drejt suksesit në arritjen e këtij qëllimi – domethënë, duke krijuar një shoqëri civile, jo etnike, në të cilën të gjithë qytetarët janë të barabartë, pavarësisht nga përkatësia e tyre etnike ose fetare.
Ai nuk e mohoi ekzistencën e shumë grupeve të ndryshme etnike dhe fetare në Maqedoni dhe në Perandorinë Osmane në tërësi (të cilën ai ua drejtoi në Manifest të gjitha kombësive të perandorisë). Megjithatë, ai e kuptoi gjithashtu se nacionalizmi nuk ishte vetëm i paaftë për të arritur çlirimin, por gjithashtu do të çonte në konflikt të vazhdueshëm midis atyre grupeve. Për këtë arsye, ai u përpoq të përcaktonte kombin përmes rëndësisë së tij qytetare, perëndimore si një komunitet i bazuar në vlera të përbashkëta, jo domosdoshmërisht në një gjuhë dhe kulturë të përbashkët. Kjo është pikërisht ajo që e bën Jane Sandanski të madh. Gjithashtu, as nacionalistët në Sofje dhe në Shkup nuk e pretenduan si të tyren, as ata që etiketuan veten evropianë, duke nxjerrë vija të kuqe dhe duke përdorur koncepte që i përkasin shekullit të 19-të.
R.Z.
