Pr. Dr. METIN IZETI
Në historinë e mendimit njerëzor, gnostikët paraqiten si figura mistike, të ndarë midis një bote materiale të kalbur dhe një realiteti shpirtëror të pashëmbshur. Ata nuk janë thjesht kërkues të diturisë, por arkitektë të një revolte të padëgjuar kundër çdo strukture që kufizon lirinë e shpirtit. Kërkesa e tyre për të vërtetën është një udhëtim kozmik—jo drejt një zgjidhjeje, por drejt një çlirimi të përhershëm nga maskat e botës.
Gnosticizmi, si traditë e lashtë, e shikon botën materiale si një gabim, një burg i krijuar nga një demiurg i korruptuar—një “zot” i rremë që sundon me ligje artificiale. Për gnostikun, e vërteta nuk gjendet në doktrinat njerezore, në ligjet e pushtetit, apo në normat sociale, por në një gnosis (njohuri intuitive) që shpëton shpirtin nga robëria. Ky refuzim ndaj autoriteteve të dukshme dhe të padukshme është një akt lirie: një mohim i të gjithëve që pretendojnë të ndërmjetësojnë të vërtetën.
Edhe pse gnosticizmi historik u zhduk, fryma e tij ripërtërihet në çdo filozof që kundërshton horizontalen. Në Miti i Shpellës, Platoni përshkruan njeriun që arrin të shohë hijet e ideve të përsosura—një metaforë për gnosis-in. Por ndryshe nga Platonisti, gnostiku nuk kërkon një “botë ideale” të kontrolluar nga filozofë-mbretër, por rrëmben të vërtetën drejtpërdrejt, pa mediacion. Søren Kierkegaard, me kritikën e tij kundër sistemit hegelian, jepte parapëlqim këtij individualizmi radikal: “E vërteta është subjektivitet.”
Refuzimi i autoriteteve dhe i pranimit social sjell një izolim ekzistencial. Gnostiku, i cili e di se “botësia” (sipas terminologjisë së tyre, hylic) është e verbër, jeton në një tension të përhershëm: ndjenja e superioritetit shpirtëror ballafaqohet me një vetmi të thellë. Ky paradoks është i pashmangshëm—pasi çdo kthim në shoqëri do të thoshte tradhëtim ndaj vetes. Si shkruan Carl Jung, “Njeriut që ka zbuluar të vërtetën, bota i duket si një teatër absurditeti.”
Kritikës së mundshme, gnostiku mund të duket si një elitist i ftohtë, i cili përbuz “masën” që nuk ka kapacitetin për gnosis. Por ky nuk është thjesht një mendim arrogant. Në Tekstet e Nag Hammadi, gnostikët flasin për pneumatikët (ata me shpirt) si një minoritet të zgjedhur, jo nga hyjnia, por nga vetëdija e tyre. Këtu, dallimi midis elitizmit dhe çlirimit është i hollë: a është kjo një dëshirë për dominancë, apo një përgjegjësi për të ndarë njohurinë?
Në kohën tonë, ku “të vërteta” prodhohen në masë nga mediat dhe algoritmet, gnostiku kthehet në një anarkist epistemik. Ai kërkon të vërtetën në shkencën, në artin abstrakt, apo në meditacion—kudo që institucionet nuk mund ta kontrollojnë. Refuzimi i tij për t’iu nënshtruar “faktit të alternativës” ose “post-së së viraltë” është një mënyrë rezistence. Siç thotë Foucault: “Dituria është gjithmonë një produkt i pushtetit”—dhe gnostiku hedh poshtë këtë ekuacion.
Gnostiku e di se çlirimi i shpirtit është një burg vetjak: një jetë pa kompromis, pa komunitet, pa lehtësi. Por në këtë burg, ai gjen një lloj parajse—jo një vend fizik, por një qëndrim ndaj ekzistencës. Si Prometeu që vjedhi zjarrin, ai zgjedh dënimin e vetmisë në emër të të vërtetës. Në fund, pyetja mbetet: a është kjo kërkim një akt heroizmi, apo një tragjedi metafizike? Përgjigja, ndoshta, është të dyja.
